Իրանական ազգաբանության հիմունքներ.

Ադրբեջան պետությունը ստեղծվեց պետական ծրագրված քաղաքականության արդյունքում, սակայն ուներ շատ անճշտություններ, քանզի բավական ժամանակ անց երկրի անվանումը ենթարկվելու էր ժամանակի արևելագիտության քննությանը և պարզ էր դառնալու սովորական կեղծիքը: Ադրբեջանի Հանրապետությունը ստեղծվել է 1918 թվականին Թուրքիայի Հանրապետության համառ օժանդակությամբ և պայքարով, քանզի 1918 թվականին գրավելով Բաքում թուրքերը կարողացան իսլամականացման քողի նորքո «կերտել» պատմություն, մշակույթ, լեզու և պետական ապարատի «առողջ» գոյատևման համար անհրաժեշտ մի շարք այլ բաղկացուցիչ բաղադրատարրեր: Բայց ի տարբերություն հարևան պետությունների նորահռչակ ադրբեջանցիները դա կատարեցին ստորակարգային խարդախության միջոցով՝ վերցնելով տվյալ տարածքի էթնիկ դիմագիծն ու ազգային դիմագիծը պահող հատկանիշները: Նորաստեղծ պետությունն անվանվեց Ադրբեջան քանզի նախատեսվում էր, որ Ադրբեջանական Հանրապետությունը ժամանակի ընթացքում «արդարության» քողի տակ իր տարածքում կներառի համանուն իրանական նահանգը:
Մեկ աստիճան կասկած չէր ներշնչում այս փաստը, քանզի սրանք ժողովրդագրական տեսանկյունից շատ նմանություններ ունեն, բայց այստեղ կան էական տարբերություններ,որոնք հաշվի չառնվեցին «պետականաշինությամբ» տառապող թուրքերի կողմից: Այսպիսով Բաքուն փորձեց օգտվելով հարմար առիթից իրանական Ատրպատական նահանգի բնիկների թյուրքախոսության վարկածը «դրոշակ դարձրած» ներկայացնել աշխարհին, որի արդյունքում միջազգային հանրության մոտ փորձում է ապացուցել, թե իրանական Ատրպատականը կազմում է նորաստեղծ Ադրբեջանի Հանրապետության մասը:
«Ազարիները» ձևավորվել են իրանական կայուն ենթաշերտի վրա, որն ունի մշակութային խոր ավանդույթներ և պատմական արմատներ, այնինչ Առանի թյուրքալեզու բնակչության ձևավորման գործընթացի վրա գերակշիռ դեռ է խաղացել թյուրքական էթնիկական զանգվածը, որն առանձնապես զգալի չէ Ատրպատականի բնակչության սոմատիկ կազմավորման մեջ: Այստեղ տեղի է ունեցել եկվոր ժողովրդի լեզվի փոխանցման գործընթաց, երբ եկվորներըն իրենց լեզուն են փոխանցում բնիկներին. երևույթ, որը բազմաթիվ զուգահեռներ ունի նաև այլ ազգերի մեջ:
Այդպիսի ազգերը բազմաթիվ են, որոնք կորցնելով իրենց պատմական, հիմնական լեզվաշերտը կամ մասամբ հրաժարվելով դրանից, դառնում են նոր լեզվահանրույթի կրողներ: Սակայն նախկին լեզուն արմատապես չի կորում տվյալ ազգի խոսվածքային, բառապաշարային, գրական-խոսքային լեզվաշերտից, առկա է բառերի, բառակապակցությունների, քերականական իրողությունների, շատ դեպքերում անվանումների հիմնական ձևերի մեջ: Այսպիսի երևույթն առկա է նաև «ազարիների» մոտ, երբ տեղանվանումների, տոպոնիմերին, էթնոնիմների վերլուծության մեջ հանդիպում ենք բազմաթիվ իրանական, արխայիկ լեզվաշերտի, լեզվամասնիկների, բառերի, որոնք պահպանվում և սերնդեսերունդ փոխանցվում են հենց այս տարբերակով:

Մինչև XII դարն, այսինքն, մինչև թյուրքական ներթափանցումը տարածք, երկրամասի բնակչությունը բացառապես հանդիսացել է իրանախոս, բայց թյուրքերը գալով հաստավել և պարտադրաբար ստիպել են բնիկ իրանախոս զանգվածին ընդունելու թյուրքականությունը և թյուրքերենը:
1502 թվականին իրանական Ատրպատականը դարձավ նորաստեղծ Սեֆյան դինաստիայի իրանական թագավորության կենտրոնը: Սեֆյանները ծագումով Արդաբիլից էին և խոսում էին «ազարի» տեղական, իրանական բարբառով, որը պահպանվել է մինչև XVI դարը:
Ատրպատականի թյուրքալեզու բնակչությունն իր մարդաբանական տիպով, հոգևոր կերտվածքով, մշակութային ավանդույթներով և ազգագրական այլ չափանիշներով զգալի տարբերվում է այսրկովկասյան թուրքերից:
«Ազարբայջանը» հնագույն նահանգ է տեղակայված Իրանի հյուսիս-արևմուտքում:
Տարածքի անվանումը պարսկական «Ադարբադագան» տեղանվան արաբականացված տարբերակն է, որն էլ հանգում է միջին պարսկերեն «Aturpa¬¬¬¬¬¬ taka n» ձևին:
Այս երկրանունն առաջացել է ցեղանունների այն դասից, որոնք ծագում են ենթադրյալ առաջնորդ-ցեղապետի անունից: Տվյալ դեպքում Մակեդոնացու զորավար Ատրոպատի
(Ատուրպատի) անունից, որը մթա. 320 թվականին երկրամասում ստեղծում է մի առանձին, մեծ պետություն:
Միայն Սասանյանների օրոք է Ատրպատականը հանդես եկել, որպես առանձին նահանգ, համարվելով այդ ժամանակվա կրոնական կենտրոններից, որտեղ գտնվել է երկրի հիմնական «3 սրբազան կրակներից» մեկը՝ «Ատուր-Գուշնասպը»:
Ըստ վկայությունների նահանգն ունեցել է 2 վարչական միավոր՝ արևմտյան և արևելյան: Արևմտյան Ազարբայեջանի կենտրոն է համարվել Մարագե քաղաքը, իսկ Արևելյան Ազարբայեջան նահանգինը՝ Արդաբիլ կենտրոնը: Իհարկե ժամանակի ընթացքում նահանգների աշխարհագրական դիրքը փոխվել է և կապված 1918 թվականի նորահռչակ Ադրբեջանի Հանրապետության իհայտ գալու հետ Իրանի Իսլամական Հանրապետության կառավարության հատուկ որոշմամբ Իրանի Արևելյան Ազարբայջան նահանգից անջատվել և ստեղծվել է Արդաբիլ նահանգը՝ Արդաբիլ կենտրոնով:
«Ազարիները» մեծամասամբ հարում են Իսլամի շիական ուղղությանը, ավելի կոնկրետ շիիզմի 12 իմամականության ուղղությանը: Բացի շիաներից ազարիները մեծ թիվ են կազմում սուննիների հետևորդների թվում: Ինչպես նաև ազարիների մի փոքրաթիվ զանգված հարում է Իսլամի Յարիշա, Բահայի կրոնական ուղղություններին, զրադաշտականությանը:
«Ազարի» լեզվի մասին ավանդազրույցներից զատ կան նաև բազմաթիվ բնագրային վկայություններ, հենց Շեյխ Սեֆիի անվան հետ կապված, վերջինս էլ հայտնի էր «Ազարիով» գրված գազելներով և քերթվածքներով:
«Ազարի» կամ «Ալ-Ազարիա» լեզվով խոսել է իրանական էթնոհանրույթի ժողովուրդներից մեկը: «Ազար»-ը հանդիսանում է «Ազարբայջան» տեղանվան կրճատ ձևը: Բառացի նշանակում է «Ատրպատական նահանգի բնակիչ», «ատրպատականցի»,
«ատրպատականերեն»:
Իրանի Ատրպատական նահանգը գտնվում է Արաքս գետից հարավ ընկած հատվածում, մինչև Կասպից ծովի եզրագիծը: Ազարիախոս նահանգ է և «ազարիներն» էլ ներկայիս Ադրբեջանի էթնիկ խմբերից են, որոնք բնակվում են նաև հյուսիսիրանյան սահմանում:
Իրանական «ազարիները» բնակվում են Իրանի Արևմտյան Ազարբայջան, Արևելյան Ազարբայջան, Արդաբիլ, Զենջան, Քուրդիստան, Ղազվին, Համադան, Գիլան, Մարքազի, Քերմանշահ նահանգներում: Ազարիները զգալի թիվ են կազմում Մարքազի նահանգի Կոմիջան, Խոնդաբ, Սավեհ, Զարանդիեհ, Ֆարահամ գյուղերում:
Մազանդարան նահանգում բնակվում են հիմնականում Գալուգահ քաղաքում:
Քերմանշահ նահանգում բնակվում են Սոնքոր քաղաքում և մերձակա գյուղերում: